Lễ tất niên được xem là một nghi thức đánh dấu sự kết thúc của một năm để bước sang một năm mới. Đây được xem là phong tục lâu đời của người Việt.
Hằng năm, vào chiều 30 tết hay còn gọi là lễ tất niên, các thành viên trong gia đình cùng nhau quây quần, làm mâm cơm thành tâm dâng lên ông bà, tổ tiên… Theo đó nghi thức cúng tất niên là điều không thể thiếu và được nhiều người quan tâm.
1. Ý nghĩa của lễ tất niên
Lễ tất niên được xem là một nghi thức đánh dấu sự kết thúc của một năm để bước sang một năm mới. Đây được xem là phong tục lâu đời của người Việt.
Vào ngày 30 tết, các thành viên trong gia đình sum họp với nhau, cùng chuẩn bị mâm cơm dâng lên tổ tiên. Với không khí ấm cúng, tràn ngập niềm vui, các thành viên cùng nhau nhìn lại những gì đã trải qua sau một năm làm việc và học tập.
2. Nghi thức cúng tất niên cuối năm
Sắm Lễ – Bày Lễ
Sắm Lễ: Hương, hoa, nước trà, quả, thực.
– Hương: Các loại hương đốt có hương thơm hoặc nếu không dùng hương đốt thì hướng tâm thành cúng lễ (hương tâm)
– Hoa: Các loài hoa có hương thơm (không kiêng về tên hoa và số lượng).
– Trà: Nước trà tỏa hương của sáu vị là đắng, cay, chua, chát, mặn, ngọt là sáu vị nuôi sống tất cả chúng sinh.
– Quả: Số lượng tùy ý không kiêng kị 2 quả hay 4 quả,… Nên cúng quả đã chín vì có hương từ vị để vong linh thọ hưởng, quả xanh chưa có hương thơm của vị (tránh tình trạng biến ban thờ thành chỗ cất đồ).
– Thực: Hiến cúng Phật bày lễ một bát cơm và một cốc nước. Hiến cúng chư Thiên, chư Thần bày lễ một bát cơm và một cốc nước chè. Hiến cúng gia tiên có cơm chay, nếu không có đồ chay thì làm một mâm cơm chay đơn giản bao gồm các đồ thức ăn từ rau củ quả, không có thịt của chúng sinh.
Cách Bày Lễ
– Trước bát hương thờ Phật: quả, một bát cơm, một cốc nước. (Nếu gia đình chưa có bàn thờ Phật thì không sắm lễ cúng Phật, nhưng vẫn đọc phần cúng Phật, khi đọc thì hướng tâm tới Phật, nguyện dâng tất cả lễ đã sắm để cúng Phật, rồi thừa lộc Phật, vẫn hiến cúng được cho chư Thiên, chư Thần và các vong linh).
– Trước bát hương thờ thần linh (chư Thiên, chư Thần, thổ công, thần đất…): quả, một bát cơm, một cốc nước.
– Trước bát hương thờ gia tiên: quả, một mâm cơm hoặc một bát cơm, một cốc nước và một cốc sữa.
Tâm Khi Cúng Lễ
Dùng ba tâm kính Phật, trọng Thần, hiếu nghĩa với tổ tiên. Biết ơn Phật đã ban bố chỉ dạy pháp diệt khổ cho chúng sinh. Biết ơn và tôn trọng các vị chư Thiên, Thiện Thần đã ủng hộ cho mình làm các việc thiện. Biết ơn tổ tiên, cha mẹ đã sinh thành dưỡng dục chúng ta, đã tạo duyên cho chúng ta có họ hàng anh em con cái. Khi cúng lễ với nguồn tâm này, thì gia đình sẽ được gia tăng phúc báu và cảm ứng được với thế giới tâm linh.
Pháp Khí
Tùy duyên có/không dùng pháp khí: chuông, mõ, khánh.
Lưu ý: Các đàn cúng lễ không sát sinh, không đốt tiền vàng, mã, giấy sớ.
Nghi Thức Cúng Lễ Tất Niên
1. Nguyện Hương
(Quỳ dâng hương hoặc cắm hương trước. Thực hiện 1 trong 2 văn nguyện hương dưới đây)
a. Dùng hương đốt, hương trầm,…
Nguyện đem lòng thành kính
Gửi theo đám mây hương
Phảng phất khắp mười phương C
úng dường ngôi Tam Bảo
Thề trọn đời giữ đạo
Theo tự tính làm lành
Cùng pháp giới chúng sinh
Cầu Phật từ gia hộ
Tâm Bồ Đề kiên cố
Chí tu đạo vững bền
Xa biển khổ nguồn mê
Chóng quay về bờ giác
Nam mô Hương Cúng Dường Bồ Tát
Nam mô Hương Cúng Dường Bồ Tát
Nam mô Hương Cúng Dường Bồ Tát Ma Ha Tát! (3 chuông)
b. Dùng tâm hương
Nguyện ý thành, tâm kính
Biến mãn khắp mười phương
Cúng dường ngôi Tam Bảo
Thề trọn đời giữ đạo
Theo tự tính làm lành
Cùng pháp giới chúng sinh
Cầu Phật từ gia hộ
Tâm Bồ Đề kiên cố
Chí tu đạo vững bền
Xa biển khổ nguồn mê
Chóng quay về bờ giác
Nam mô Hương Cúng Dường Bồ Tát
Nam mô Hương Cúng Dường Bồ Tát
Nam mô Hương Cúng Dường Bồ Tát Ma Ha Tát! (3 chuông)
2. Văn Khấn
(Quỳ gối, chắp tay bạch)
Nam mô thập phương pháp giới thường trụ Tam Bảo tác đại chứng minh! Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni! Con/chúng con kính bạch chư Phật, chư Bồ Tát, chư Hiền Thánh Tăng chứng minh và gia hộ cho con/chúng con. Con/chúng con xin thỉnh chư Thiên, chư Thần Linh cư ngụ tại nơi đất (ở của gia đình, cơ quan, cửa hàng)…, chứng giám lòng thành và ủng hộ cho (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con.
Đệ tử con tên là:… Pháp danh (nếu có):… ở tại địa chỉ:… (Nếu ở trọ thì đọc thêm: và hiện tại đang ở trọ tại…)
Hôm nay nhân ngày… tháng Chạp năm…, (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con xin tác lễ cúng tất niên cuối năm…
Trong năm… này, chư vị chư Thiên, chư Thần Linh đã hộ trì cho (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con các điều tốt lành, hôm nay con/chúng con vâng theo lời dạy của Đức Phật, con/chúng con xin sắm sửa vật thực để dâng cúng, con/chúng con xin chư vị chư Thiên, chư Thần Linh, thọ nhận chứng giám cho lòng thành của (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con.
Con/chúng con cũng xin nương oai lực Tam Bảo, hạnh nguyện độ sinh, độ cho vong linh của chư Tăng chùa Ba Vàng, con/chúng con xin thỉnh
+ lễ cúng tại nhà: vong linh các cụ gia tiên tiền tổ họ… hợp duyên; các vong linh (tên, nếu có)…
(Tiếp)
các vong linh trên đất, vong linh hợp duyên đã gia tâm phù hộ cho (gia đình; công việc tại cơ quan/cửa hàng…) con/chúng con; các vong linh oan gia trái chủ hữu duyên với (gia đình; công việc tại cơ quan/cửa hàng…)… con/chúng con, nguyện các vong linh được cùng về đây thọ phần vật thực dâng cúng nhân buổi lễ cúng tất niên cuối năm… này của (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con.
Giờ này con/chúng con xin thỉnh hết thảy chư vị trong cõi tâm linh mà con/chúng con đã thỉnh mời vân tập về nơi pháp hội thọ hưởng phẩm thực hiến cúng của (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con (nếu tụng kinh thì đọc thêm: và nghe kinh thính pháp cầu giác ngộ giải thoát).
Con/chúng con xin nhất tâm thỉnh mời.
Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni! (1 chuông. 1 lễ)
3. Lễ Tán Phật
(Quỳ hoặc đứng; pháp khí: khánh)
Đại từ đại bi thương chúng sinh,
Đại hỷ đại xả cứu hàm thức,
Tướng đẹp sáng ngời dùng trang nghiêm.
Chúng con chí tâm thành đảnh lễ. (1 chuông)
Chí tâm đảnh lễ: Tất cả chư Phật ba đời, tột hư không khắp pháp giới. (1 chuông. 1 lễ)
Chí tâm đảnh lễ: Tất cả Chính Pháp ba đời, tột hư không khắp pháp giới. (1 chuông. 1 lễ)
Chí tâm đảnh lễ: Tất cả Tăng bậc Hiền Thánh ba đời, tột hư không khắp pháp giới. (3 chuông. 1 lễ)
4. Tán Pháp
(Ngồi; khai chuông mõ. Nếu không có thời gian tụng kinh thì bỏ qua phần này.)
Pháp Phật sâu mầu chẳng gì hơn,
Trăm ngàn muôn kiếp khó được gặp.
Nay con nghe thấy vâng gìn giữ,
Nguyện hiểu nghĩa chân Đức Thế Tôn.
Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni! (3 lần. 3 chuông)
5. Tụng Kinh
(Ngồi, pháp khí: mõ. Nếu không có thời gian tụng kinh thì bỏ qua phần này.)
Bài Kinh: Chuyện Hình Nhân Bằng Bột
Bậc Đạo Sư kể chuyện này trong lúc trú tại thành Xá-vệ (Sàvatthi) trong tịnh xá Kỳ-viên (Jetavana).
Thời ấy người nhũ mẫu đem cho cháu gái của ông Cấp Cô Độc (Anàthapindika) một hình tượng bằng bột để làm đồ chơi.
Một hôm cô bé làm rơi hình tượng ấy vỡ tan. Nó kêu lên: “Con gái ta đã chết rồi”, và khóc mãi, đám gia nhân không ai dỗ dành được.
Bấy giờ, bậc Đạo Sư đang ở trong nhà ông Cấp Cô Độc, vị này đang ngồi gần Ngài. Bà nhũ mẫu đem cô bé đến bên ông chủ. Ông hỏi: – Tại sao con bé khóc?
Rồi vừa ôm cháu vào lòng, ông vừa dỗ dành nó và bảo: – Ông sẽ cho cháu một đứa con gái khác để làm tặng vật.
Rồi ông thưa trình bậc Đạo Sư:
– Bạch Thế Tôn, vì cháu nội của con khóc về chuyện hình tượng bằng bột, con ước mong dâng lễ vật cúng dường. Xin Thế Tôn chấp thuận đến nhà con ngày mai cùng với năm trăm Tỷ-kheo.
Đức Thế Tôn nhận lời. Như vậy đức Thế Tôn đã đến và sau buổi ngọ trai, Ngài nói lời tùy hỷ công đức và ngâm các vần kệ này:
1. Với mọi quan tâm, kẻ có lòng,
Phải dâng lễ cúng các gia tông,
Các vong linh những người thân thuộc,
Cùng với chư Thiên lẫn thổ thần.
2. Trì Quốc, Đa Văn, Quảng Mục vương,
Thiên vương Tăng Trưởng giữ trần gian,
Tứ Thiên vương được người tôn kính,
Thí chủ không mất quả phước phần.
3. Bởi vì kêu khóc hoặc sầu bi,
Thương tiếc than van chẳng ích gì,
Không lợi gì cho người quá cố,
Khi thân nhân giữ thói lề kia.
4. Song lễ vật này được cúng dâng
Khéo đem an trú ở chư Tăng,
Quả này hiện tại và sau nữa,
Lợi lạc lâu dài với cổ nhân.
Đức Thế Tôn đã thuyết pháp như vậy rồi ra đi. Bà vợ và gia quyến vị Đại phú ông theo gương vị ấy. Do vậy, họ làm lễ đại cúng dường suốt một tháng. Rồi vua Ba-tư-nặc (Pasenadi) nghe tin này cũng dâng lễ vật dồi dào lên Tăng chúng. Khi dân chúng thấy vậy, họ lần lượt làm theo nhà vua và làm lễ đại cúng dường suốt cả tháng, một lễ đại cúng dường có nguồn gốc từ hình tượng bằng bột ấy.
Nguồn: Kinh Tạng Nam Truyền, Tiểu Bộ Kinh – Tập 3, Ngạ Quỷ Sự, Phẩm Con Rắn, Chuyện Hình Nhân Bằng Bột, tr. 255-256, Hòa thượng Thích Minh Châu – Việt dịch
Chủ sám: Xin thỉnh chư vị vong linh, trong bài kinh trên, khi cháu của ông Cấp Cô Độc khóc, ông đã phát tâm cúng dường đến Đức Phật cùng chư Tăng để hồi hướng phước cho cháu ông và Đức Phật có chỉ dạy muốn quan tâm tới thân bằng quyến thuộc hay các vị trong cõi tâm linh, thì nên cúng dường tới chư Tăng tu hành phạm hạnh để hồi hướng phước, thì quả phước sẽ phát sinh mọi chúng sẽ được an lành. (Gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con xin làm theo lời dạy của Đức Phật để mang lợi ích đến cho các vị, xin các vị hoan hỷ và gia trì cho con/chúng con, sang năm mới được tăng trưởng thiện pháp hộ trì Tam Bảo và được tăng thượng quả phước.
Nam mô Hoan Hỷ Tạng Bồ Tát Ma Ha Tát!
6. Cúng Thực
a. Văn bạch
(Quỳ, chắp tay)
Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni!
Hôm nay (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con thực hành pháp bố thí cúng dường, thành tâm sắm sửa vật thực, dâng lên cúng dường.
Trường hợp trên mâm cúng có thịt từ việc sát hại chúng sinh thì đọc: Nhân duyên (gia đình; nhân viên cơ quan; cửa hàng)… chưa hiểu Phật Pháp nên có sát hại chúng sinh để cúng lễ trong đàn lễ này, con/chúng con xin bạch không dâng cúng các phần thịt chúng sinh đó. Con/chúng con xin bạch chỉ dâng cúng vật thực từ rau củ quả và vật thực từ tam tịnh nhục.
(Tiếp)
Thượng: Xin dâng lên cúng dường thập phương chư Phật chứng minh.
Trung: Xin dâng lên cúng dường chư Bồ Tát, chư Thánh Hiền Tăng chứng minh.
Hạ: Xin dâng cúng đến cho chư Thiên, chư Thần Linh, (Thần đất Thổ Thần, Thổ Địa).
Sau: Xin hiến cúng cho tất cả vong linh đã thỉnh mời. Nguyện cho các vong linh được nương sự bố thí trong đàn lễ cúng này của con/chúng con mà được thọ thực no đủ.
Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni! (1 chuông)
b. Tụng thần chú cúng thực
(Ngồi, pháp khí: mõ)
Biến thực chân ngôn: Nam mô tát phạ đát tha, nga đá phả rô chỉ đế, ám tam bạt ra, tam bạt ra hồng. (7 lần. 1 chuông)
Biến thủy chân ngôn: Nam mô tô rô bà ra, đát tha nga đá ra, đát điệt tha, án tô rô tô rô, bát ra tô rô, bát ra tô rô sa bà ha. (7 lần. 1 chuông)
Phổ cúng dường: Án nga nga nẵng tam bà phạ phiệt nhật ra hồng. (7 lần. 3 chuông)
Nguyện cho các vong linh
Được thọ thực no đủ
Nghe kinh giác ngộ Pháp
Sinh lòng kính tín Phật
Nương tựa nơi Tam Bảo
Tu hành cầu thoát khổ
Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni! (1 chuông. 1 vái)
8. Phát Nguyện Bồ Đề
(Quỳ)
Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni, thỉnh các chúng đã lãnh thọ phước báu, vật thực tại đàn lễ này, cùng con/chúng con xin tùy hỷ với công hạnh Bồ Đề:
“Phát tâm Bồ Đề
Hộ trì Tam Bảo
Chuyển tải Phật pháp
Rộng khắp thế gian” (3 lần)
Nguyện chư vị tinh tấn Bồ Đề, cầu Vô Thượng Đạo. (1 vái)
9. Kệ Cát Tường
(Quỳ hoặc đứng; pháp khí: khánh)
Nguyện ngày an lành đêm an lành
Ngày đêm sáu thời thường an lành
Trong tất cả thời thảy an lành
Nguyện ngôi Thượng Sư thương nhiếp thọ
Nguyện ngày an lành đêm an lành
Ngày đêm sáu thời thường an lành
Trong tất cả thời thảy an lành
Nguyện ngôi Tam Bảo thường gia hộ
Nguyện ngày an lành đêm an lành
Ngày đêm sáu thời thường an lành
Trong tất cả thời thảy an lành
Nguyện chư Hộ Pháp thường ủng hộ
Nam mô Tiêu Tai Giáng Kiết Tường Bồ Tát Ma Ha Tát! (3 lần)
Nam mô Đại Bi Quan Thế Âm Bồ Tát! (7 lần)
10. Phục Nguyện
(Quỳ gối; chắp tay)
Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni!
Đệ tử con/chúng con xin hồi hướng công đức trong đàn lễ cúng này, cùng công đức tạo lập được trong ngày hôm nay đến cho các chư vị chư Thiên, chư Thần Linh nguyện được tăng trưởng phúc lành, tăng thêm oai lực.
Hồi hướng cho các vong linh đã được thỉnh mời, nguyện mong được tăng phúc, giác ngộ Phật Pháp, nương tựa Tam Bảo tu hành mau thoát khổ và gia hộ cho (gia đình; các công việc tại cơ quan, cửa hàng…)… con/chúng con mọi điều tốt lành.
Con/chúng con cũng xin hồi hướng cho (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… con/chúng con được (đọc mong cầu)… Và mọi người trong (gia đình; cơ quan; cửa hàng…)… cùng nhau gặp được Chính Pháp, tinh tấn tu hành cho tới ngày liễu thoát luân hồi sinh tử.
Nam mô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni! (1 chuông. 1 lễ)
11. Hồi Hướng
(Quỳ hoặc đứng; pháp khí: mõ)
Công phu công đức có bao nhiêu,
Con xin lấy đó hồi hướng về,
Nguyện khắp pháp giới các chúng sinh,
Thảy đều thể nhập vô sinh nhẫn. (1 chuông)
Nguyện tiêu ba chướng sạch phiền não,
Nguyện được trí tuệ thật sáng ngời,
Nguyện các tội chướng thảy tiêu trừ,
Đời đời thường hành Bồ Tát đạo. (1 chuông)
Nguyện đem công đức tu hành này,
Chan rải mười phương khắp tất cả,
Hết thảy chúng con cùng các loài,
Đồng được lên ngôi Vô Thượng Giác. (3 chuông)
12. Tam Tự Quy
(Quỳ hoặc đứng; pháp khí: khánh)
Tự quy y Phật, nguyện cho chúng sinh, hiểu thấu đạo lớn, phát tâm Vô Thượng. (1 chuông. 1 lễ)
Tự quy y Pháp, nguyện cho chúng sinh, thâm nhập kinh tạng, trí tuệ như biển. (1 chuông. 1 lễ)
Tự quy y Tăng, nguyện cho chúng sinh, quản lý đại chúng, hết thảy không ngại. (3 chuông. 1 lễ)
Tâm Hướng Phật/St- Nguồn: Chùa Ba Vàng!